- కనుమరుగవుతున్న
ఆధునికత, ప్రపంచీకరణ, వ్యాపారీకరణ... ఇట్లా పేరు ఏమైనప్పటికీ... ఇవన్నీ జానపద కళలు, ఆదివాసీ కళలకు విపరీతమైన నష్టాన్ని కలుగజేస్తున్నాయి. ఆటపాటతో కూడిన ఆదివాసీ సంస్కృతులు ఇప్పుడు హౌరెత్తించే ఆధునిక డీజేలకు ప్రభావితమైపోతున్నాయి. ఫలితంగా ఆదివాసులకే సొంతమైన అరుదైన సంగీత సాధనాలు కాలగర్భంలో కలిసిపోతున్నాయి. అవన్నీ పూర్తిగా మరుగున పడక ముందే పరిశోధకులు, ప్రభుత్వాలు వాటిని రికార్డుచేసి భావితరాలకు అందించే ప్రయత్నాలు ఇప్పుడిప్పుడే దేశవ్యాప్తంగా జరుగుతున్నాయి. ఛత్తీస్గర్ పురావస్తు శాఖ 'సహపీడియా' అనే వెబ్సైట్తో కలిసి చేసిన ఇటువంటి ప్రయత్నాల్లో ఒకదాని గురించిన విశేషాలివి.
ఛత్తీస్గర్లోని సర్గుజా అనేక అరుదైన సంగీత వాయిద్యాలకు ప్రసిద్ధి. ఒకప్పుడు ఈ ప్రాంతం అంతా దట్టమైన అడవి. ఇప్పుడంటే అటవీచట్టాలు , వన్యమృగసంరక్షణ చట్టాలు అంటూ వచ్చి ఆదివాసీల హక్కులను హరించివేశాయి కాని, పూర్వం ఇక్కడుండే కీకారణ్యంలో స్థానిక ఆదివాసీలు వేటను కూడా ఒక జీవనాధారంగానే కొనసాగించేవారు. ఈ వేటకు తోడ్పడే సంగీత సాధనాలు కూడా ఇక్కడి ప్రజలదగ్గర ఉన్నాయి. ఇప్పుడు వేటాడే హక్కుపైనే ప్రభుత్వాలు వేటు వేస్తే ఇంకా ఆ సంగీత సాధనాలు ఎట్లా బతికి ఉంటాయి. అందుకే అవి కనుమరుగవుతున్నాయి. హేమంత్ ఆయమ్ కుటుంబం సేకరించిన కొన్ని అరుదైన సంగీత సాధనాల విశేషాలు చూద్దాం.
జీవితంలోని శుభ, అశుభ సందర్భాలు అన్నింటిలోనూ సంగీత సాధనాల ప్రాముఖ్యం ఉంటుంది. మనిషి పుట్టుక నుంచి మరణం వరకు ఎన్నో సంఘటనలు చోటుచేసుకుంటాయి. ఈ జీవిత చక్రాల సందర్భంగానే కాక వ్యవసాయం, వేట వంటి సందర్భాలలోనూ సంగీత సాధనాలతో జానపదులు, ఆదివాసీలకు పనిపడుతుంది. ఆటపాటలతో నిండిన అనేక సందర్భాలు సంగీత వాయిద్యాలు లేకుండా ఊహించనైనా ఊహించలేరు. అటువంటి సంగీత సాధనాల్లో ఇవి కొన్ని మాత్రమే.
షికారీ బాజా
ఝన్కా భాజా లేదా షికారీ బాజా అనే వాయిద్యం చత్తీస్గర్ పురా జీవన శైలిని గుర్తుకు తెస్తుంది. చిన్న జంతువులను వేటాడటానికి ఈ వాయిద్యాన్ని మోగిస్తారు. వీరు అనుసరించే వేటాడే పద్ధతిలో ఈ వాయిద్యం ఒక భాగమన్నమాట. నిజానికి ఈ వాయిద్యం అంత సంక్లిష్టమైనదేమీ కాదు. రెండు వెడల్పాటి లోహపు రింగుల ద్వయమే ఈ వాయిద్యం. రింగులు లోహంతో చేసినవి కాబట్టి వాటిని చేతిలోకి తీసుకొని లయబద్ధంగా చేత్తో పట్టుకొని పైకి కిందికి ఊపుతుంటే శబ్దం వస్తుంది. ఒక చేత్తో ఈ రింగులను మోగిస్తూ, మరో చేత్తో ఇక్కడ ఫోటోలో చూపిన విధంగా ఒక కావడి వంటి సాధనాన్ని భుజంపైకి ఎత్తుకుంటాడు ఒక కళాకారుడు (వేటగాడు). కావడి ముందు భాగంలో ధూపం (పొగ) వేసే పాత్ర ఉంటుంది. వెనుకవైపు ఒక సంచిని వేలాడదీస్తారు. కావడి ఎత్తుకున్న మనిషితో పాటు మరో ఇద్దరు వేటగాళ్లు ఉంటారు. ఇందులో ఒకరు పొడవాటి వెదురు బొంగుకు ఒక బుట్టను బిగించి గాలిలో బుట్ట ఉండేలా పైకి ఎత్తి నడుస్తూ ఉంటాడు. మరొకరు ఒక గొడ్డలి వంటి మారణాయుధాన్ని తీసుకొని నడుస్తుంటారు. కావడిమోసేమనిషితో సహా మిగిలిన ఇద్దరి ముఖాలు కనిపించకుండా కావడికి ఒక పలుచని తడికను అమర్చుతారు. ఈ తడికకున్న చిన్న చిన్న సందులు (రంధ్రాలు) గుండా ఎదుట ఏమున్నదో కనిపిస్తుంది కాని, ఎదుట ఉన్నవారికి తడిక వెనుక ఎవరున్నారో కనిపించదు. కేవలం కాళ్లు మాత్రమే కనిపిస్తాయి. కావడికి ముందు భాగంలో అమర్చిన పాత్రలో నిప్పులు ఉంచి దానిలో పొగవచ్చేలా చేస్తారు. ఆ పొగపాత్రకి, కావడి ఎత్తుకున్నవారికి మధ్యలో తడిక కావడికి అమర్చి ఉంటుంది. పొగ వెదజల్లుతున్న కావడిని ఎత్తుకొని చేతిలో షికారీ బాజాని మోగిస్తూ అడవిలో కదులుతుంటే చెట్లు, పుట్టలు మధ్య ఉన్న చిన్న చిన్న జంతువులు ఆ పొగను చూసి, శబ్దాన్ని విని కావడి సమీపానికి వస్తాయి. అప్పుడు మరీ కుందేలు వంటి చిన్న జంతువులైతే పొడవాటి బొంగుకు అమర్చిన బుట్టను దానిపై బోర్లించి పట్టుకుంటారు. పొగదృశ్యం, బాజా శబ్దానికి ఆకర్షితమైన జంతువులు దగ్గరగా వచ్చినప్పుడు తడిక చాటున ఉన్న గొడ్డలి ధరించిన వ్యక్తి కూడా బయటికి వచ్చి ఆ జంతువులను చంపివేస్తాడు. ఆ విధంగా అడవి బిడ్డలు వేటకోసం రూపొందించుకున్న వాయిద్యపరికరమైన ఈ ఝున్కా బాజా ఇప్పుడు కనుమరుగైపోతున్నది. వేట నిషిద్ధం కదా. ఇక వారికి ఈ వాయిద్యాలు, పరికరాలతో పనేముంది?!
రకరకాల అరుదైన వాయిద్యాలు
ఈ ప్రాంతంలో వాయించే వాయిద్యాలను తాళవాయిద్యాలు, తీగవాయిద్యాలు (తార్ వాయిద్యాలు), గాలి ఊదడంద్వారా వాయించే వాయిద్యాలు (ఫూంక్ వాయిద్యాలు), ఝంకా వాయిద్యాలు గా విభజించవచ్చు. డంపా, ఢాక్, ధడప్, డూగీ, ఢంకా, గూమ్రా, నగాడి వంటి వాయిద్యాలు తాళవాయిద్యాల్లో ముఖ్యమైనవి. డంపా అనే వాయిద్యాన్ని చెక్కతో చేసిన చట్రానికి కోతి చర్మాన్ని మూసి తయారుచేస్తారు. ఇది మన తెలుగువారు ఉపయోగించే డప్పు లాగే ఉంటుంది.
తొహిళ, ఢోంక్, కింద్రా, గుడ్కా వంటివి తార్వాయిద్యాలు. ఢోంక్వాయిద్యం మన తెలుగు జానపదులు వాయించే తంబురను పోలి ఉంటుంది. గుండ్రంగా, పెద్దగా ఉన్న సొర కాయ (ఆనపకాయ)లోపలి భాగాన్ని ఖాళీచేసి బుర్ర కింది భాగం తొలగించి పెద్ద రంధ్రం చేస్తారు. సొరకాయ బుర్ర తొడిమ ఉన్న భాగంపై దృఢమైన కర్రను బిగించి ఆ కర్రకు లోహపు తీగలు తంత్రులుగా బిగిస్తారు. ఈ వాయిద్యాన్ని వాయించేటప్పు డు బుర్ర వెనుక భాగానికి పొట్టను ఆనిస్తారు. అంటే బుర్ర రంధ్రంలో పొట్ట అమరేలా పెట్టి తీగలను చిన్న ఇనుప పుల్ల లాంటిదానితో మీటుతూ ఉంటారు. ఈ క్రమంలో శబ్దంలో హెచ్చుతగ్గులు తాళానికి అనుగుణంగా రాబట్టడం కోసం బుర్రకు, పొట్టకు మధ్య ఖాళీ ఉండేలా చేత్తో జరుపుతూ, మళ్లీ పొట్టకు ఆనిస్తూ కళాకారుడు వాయిస్తూ పాటలు పాడతాడు.
తుంగడా, భేండ్ భాజా, వంటివి ఫూంక్ వాయిద్యాల కిందికి వస్తాయి. వాయిద్యం పిల్లనగ్రోవి లాంటిది. ఇది పొడవైన వెదురు గొట్టం మధ్యలో ఒక రంధ్రం చేసి నోటిని పూర్తిగా ఆ రంధ్రానికి ఆనించి గాలి ఊదుతూ కావలసిన స్వరాలను ఆ రంధ్రానికి దిగువన ఉన్న రంధ్రాలను వేళ్లద్వారా మూయడం తెరవడం ద్వారా కళాకారులు రాబడతారు
, భర్తారీ భాజా, కెర్చో వంటి వాయిద్యాలు కనుమరుగవుతున్నాయి. మాంధర్ పెద్ద ఢోల్ లాంటి వాయిద్యం. ఇక్కడ మృదంగం కూడా వాయిస్తారు. పెద్ద పెద్ద తాళాలను ఈ ఢోల్ వాయిద్యానికి అనుగుణంగా వాయిస్తారు. ఈ తాళాలను ఝంగ్ భాజా అంటారు. ఝంకారం ఇచ్చే వాయిద్యాలను ఝంకార్ వాయిద్యాలుగా పిలుస్తుంటారు. జమురా, ఝాజ్, కిన్నీ వంటి వాయిద్యాలను ఈ విభాగంలో చేర్చవచ్చు.
- భూపేంద్ర నాగ
Authorization