మధ్యప్రదేశ్‌లోని సరారు తహసీల్‌లోని గోడ్‌బహ్రా గ్రామంలో నివసించే ఫూల్‌మతి పనికా తన జీవనోపాధి కోసం వ్యాపారాన్ని ప్రారంభించింది. తాను ఆర్థికంగా నిలదొక్కుకోవడమే కాకుండా స్థానిక ఆర్థిక వ్యవస్థను సైతం మెరుగుపరచడంలో కీలకపాత్ర పోషిస్తుంది. ప్రస్తుతం నిండు గర్భిణి అయినప్పటికీ 40,000 మొక్కలను పెంచుతూ తన సొంత నర్సరీని నిర్వహిస్తోంది. ఒక అగ్రి ఎంటర్‌ఫ్రైన్యూర్‌గా తన ప్రాంతంలో ఎలాంటి ప్రభావాన్ని సృష్టించిందో తెలుసుకుందాం...
           కొన్ని సంవత్సరాల కిందటి వరకు మధ్యప్రదేశ్‌లోని సింగ్‌రౌలీ జిల్లాలోని గోడ్‌బహ్రా అనే చిన్న గ్రామ రైతులు కేవలం వర్షాకాలంలో మాత్రమే పంటలు పండించేవారు. వారి కుటుంబాలు తరతరాలుగా వ్యవసాయంపై ఆధారపడి జీవిస్తున్నాయి. ఎండా కాలంలో రైతులు కూలీలుగా మారి పని కోసం దూర ప్రాంతాలకు వలస పోయేవారు. రెండు పూటలా భోజనం చేయడం కూడా వారికి వారికి విలాస వంతమైన జీవితం గడపడంలా ఉండేది.
పరిస్థితులు మార్చాలని
           ఫూల్‌మతి పనికాస్‌ కూడా అలాంటి కుటుంబంలో పుట్టిన రైతు. ఆ కుటుంబం తరతరాలుగా వివిధ పంటలను పండిస్తోంది. అయితే ఆమె గ్రామంతో పాటు అక్కడి రైతుల జీవన పరిస్థితులను మార్చాలని కోరుకుంది. దానికోసం పంట ఉత్పాదకతను పెంచడానికి మార్గాలను అన్వేషిస్తోంది. అప్పటి నుండి గొడ్‌బహారా గ్రామంతో పాటు దాని చుట్టుపక్కల గ్రామాల రైతుల జీవితాలు కూడా మారిపోయాయి.
కూరగాయల నర్సరీ కోసం
           ''ప్రదాన్‌ సిబ్బంది నన్ను సంప్రదించారు. వ్యవసాయ వ్యవస్థాపకతపై ఓరియంటేషన్‌ వర్క్‌షాప్‌ కోసం నా పేరు నమోదు చేసుకున్నారు. ఆ సెషన్‌లకు హాజరవుతున్నప్పుడు నేను కేంద్రీకృత కూరగాయల నర్సరీ గురించి బాగా ఆలోచించేదాన్ని. ఎందుకంటే స్థానిక రైతులకు విత్తనాలు, మొక్కలు కొనడానికి నమ్మదగిన స్థలం లేదు'' అని ఆమె వివరిస్తుంది.
తన గ్రామంతో పాటు...
           ''నెమ్మదిగా ప్రదాన్‌ ఓరియెంటేషన్‌ ప్రోగ్రామ్‌ సహాయంతో కూరగాయల సాగులో తీసుకురాగల మార్పులపై నా సామర్థ్యాన్ని నేను విశ్వసించడం ప్రారంభించాను. మా గ్రామంలో సేవను అందించడం ప్రారంభించాను. తర్వాత మా సమీపంలోని ఐదు గ్రామాలకు సేవలను విస్తరింపజేశాను. నా ప్రయత్నాన్ని అందరూ ప్రశంసించారు'' అని ఆమె జతచేస్తుంది.
గౌరవప్రదమైన జీవితం కోసం...
           ప్రదాన్‌ (ప్రొఫెషనల్‌ అసిస్టెన్స్‌ ఫర్‌ డెవలప్‌మెంట్‌ యాక్షన్‌) అనేది ప్రభుత్వేతర, లాభాపేక్ష లేని సంస్థ. ఇది దేశంలోని ఏడు పేద రాష్ట్రాల్లోని వెనుకబడిన వర్గాలతో కలిసి పని చేస్తుంది. పేదరికం నుండి బయటపడటానికి, గౌరవప్రదమైన జీవితాన్ని గడపడానికి వారికి సహాయపడుతుంది.
గర్భవతిగా ఉండి
           వెదురును సేకరించడం, నిర్మాణాన్ని నిర్మించడం, నర్సరీ బెడ్‌లు ఏర్పాటు చేయడం ఇవన్నీ ఆమెకు ఒంటరిగా చేయడం కష్టమైన పనిగా అనిపించింది. ఆ సమయంలో ఆమె గర్భవతి కూడా. అందుకే ఆమె భర్త, ప్రదాన్‌ సిబ్బంది, స్వయం సహాయక బృంద సహచరుల నుండి సహాయం తీసుకుంది. ఆపై నిర్మాణాన్ని రూపొందించడం, నర్సరీ పడకలను సిద్ధం చేయడం ప్రారంభించింది. అందరి సహకారంతో 40,000 మొక్కలు నాటేందుకు వీలుగా గ్రీన్‌హౌస్‌ను సిద్ధం చేసింది. టమాటా, మిర్చి, బెండకాయ, క్యాబేజీ, క్యాలీఫ్లవర్‌ విత్తారు. కొద్ది నెలల్లోనే 25 వేల పచ్చని మొక్కలతో నర్సరీ సిద్ధమైంది.
సేంద్రియ పదార్థాలతోనే...
           ''నేను 10,000 మొక్కలను కోకో పీట్‌లో (కొబ్బరి పొట్టుతో చేసిన మట్టి), మిగిలిన వాటిని ఎత్తైన పడకలపై సిద్ధం చేసాను. నేను విఏఎం(వెసిక్యులర్‌-ఆర్బస్కులర్‌ మైకోరిజా), సూడోమోనాస్‌, ట్రైకోడెర్మా, ఆవు పేడ వంటి సేంద్రీయ పదార్థాలను మాత్రమే ఉపయోగించాను'' అని ఆమె చెప్పింది.
వీడియో కాల్స్‌ ద్వారా...
           తన సొంత గ్రామానికి సేవలను అందించడంతో పాటు అతి కొద్దికాలంలోనే ఫూల్‌మతి పొరుగు గ్రామాలకు చేరుకుంది. తద్వారా వారు నారు నుండి పంటలు కూడా పండించవచ్చు. అయినా ఆమె నారు అమ్మడం ఆపలేదు. కేంద్రీకృత నర్సరీలను యాక్సెస్‌ చేయడంలో రైతులకు సహాయం చేసిన కృషి సఖిలను ఆమె అనుసరించారు. రైతులు సాగు ప్రక్రియకు సరిగ్గా కట్టుబడి ఉన్నారని నిర్ధారించడానికి చివరికి వారు వ్యవస్థాపకులుగా మారతారు. వీడియో కాల్‌ల ద్వారా ఆమె మొక్కలు, పంటల ఆరోగ్యంపై రైతులతో తనిఖీ చేస్తూనే ఉన్నారు. కేంద్రీకృత నర్సరీలో ఆమె సకాలంలో జోక్యం చేసుకోవడం వల్ల వారి నష్టాన్ని తగ్గించి తక్కువ సమయంలో వారి ఆదాయాన్ని పెంచారు.
కొత్త తరహా వ్యవసాయంలోకి
           ప్రదాన్‌ ద్వారా సులభతరం చేయబడిన ఉమ్మడి సహజ వనరుల ప్రణాళిక కారణంగా నీటి వనరులు కూడా పెరిగాయి. ఇప్పుడు శీతాకాలంలో కూడా పంటలు పండించవచ్చు. మొదటి కేంద్రీకృత నర్సరీ విజయవంతం కావడంతో ఫూల్‌మతి తదుపరి ఖరీఫ్‌లో 80,000 సామర్థ్యం గల నర్సరీని సిద్ధం చేసింది. తద్వారా కుటుంబం పూర్తిగా కొత్త తరహా వ్యవసాయం వైపుకు మళ్ళింది. ఈ ప్రయత్నం దాదాపు ఆరు గ్రామాలలో నష్టాన్ని నివారిస్తుంది. లాభదాయకమైన ఆదాయానికి హామీ ఇస్తుంది.
ఆదాయాన్ని అందించే కృషి
           ''నేను నా గ్రామంతో పాటు సమీపంలోని ఐదు గ్రామాలకు కూరగాయల రైతులకు సహేతుకమైన ఆదాయాన్ని అందించే కృషిని సఖితో కలిసి పనిచేస్తాను. రెండవ రౌండ్‌లో మేము 20,000 విత్తనాలను విత్తాము. భవిష్యత్తులో ఈ సామర్థ్యాన్ని ఇంకా విస్తరింపజేయాలని మేము ప్లాన్‌ చేస్తున్నాము'' అని ఫూల్‌మతి చెప్పారు.

- సలీమ