సృష్టిలో ప్రతి జీవికి ప్రాణం కన్నా తీపి అయినది ఏదీ లేదు. అంతటి గొప్ప ప్రణాన్ని తృణ ప్రాయంగా, స్వతంత్య్రభారతం కోసం బలిచ్చిన ఎందరో త్యాగధనుల బలిపీఠంపై మన బతుకు బాట సాగుతోంది. అలాంటి వారిలో కస్తూర్బా గాంధీ ఒకరు. ఇలాంటి వారిని మనం మర్చిపోతే మన భవిష్యత్తు అంధకారం. అందుకే వజ్రోత్సవాలు జరుపుకుంటున్న ఈ తరుణంలో ఆ జ్ఞాపకాలను గుర్తు చేసుకోవడం ఈ నాటి తరానికి ఎంతో అవసరం.
                గుజరాత్‌ రాష్ట్రంలోని పోర్‌బందర్‌లో సంపన్న కుటుంబంలో 1869 ఏప్రిల్‌ 11న కస్తూరిబా జన్మించింది. ఆమె తల్లి వ్రజకున్వర్‌బా కపాడియా, తండ్రి గోకుల్‌ దాస్‌ మాకన్‌జీ కపాడియా. కస్తూరిబా పూర్తిపేరు కస్తూర్‌ గోకుల్‌ దాస్‌ మాకన్‌జీ కపాడియా. ఆమెకి ఒక అన్న, ఒక తమ్ముడు ఉన్నారు. ఇరవై గదులతో కూడిన రెండు అంతస్తుల వారికి ఇంటికి సొంతంగా ఒక మంచినీటి చెరువు కూడా ఉండేది. ఆడపిల్లలు చదువుకోవడం, మగ పిల్లలతో కలసి ఆడుకోవడం పోర్‌బందరు బనియాలలో చాలా దోషం. అంతే కాదు ఏడేండ్లు దాటగానే పెండ్లి చేయడం సంప్రదాయం. అందువల్ల ఆమె నిరక్షరాస్యురాలిలానే పెరిగింది. ఆమె తాత మాకన్‌జీ కపాడియా ఎగుమతి, దిగుమతుల వ్యాపారం చేసేవాడు. గోకుల్‌దాస్‌ కపాడియా పోర్‌బందరుకు మేయర్‌ అయ్యాడు. అతని ఇంటి పక్కనే దివాను కరంచంద్‌ గాంధీ ఇల్లు కూడా ఉండేది. పోర్‌బందర్‌ను పాలించే ''రానా విక్మత్‌జీ'' సంస్థానానికి కరంచంద్‌ గాంధీ దివాన్‌గా ఉండేవారు. కరంచంద్‌ గాంధీ ఇల్లు 12 గదులతో మూడు అంతస్తుల భవనం. ఆ ఇంటికి సొంత మంచినీటి చెరువుతో పాటు ఆటస్థలం కూడా ఉండేది. ఆ ఆటస్థలంలో కస్తూర్బా, మోహన్‌దాస్‌ కరం చంద్‌ గాంధీలు బాల్యంలో ఆడుకొనేవారు.
వివాహం
                1882లో వారి వివాహం సాంప్రదాయ హిందూ వివాహ పద్ధతిలో జరిగింది. వివాహానంతరం కస్తూర్బా గాంధీ అనే కొత్త పేరుతో రాజ్‌కోట్‌లోని గాంధీల ఇంట్లోకి ఆమె ప్రవేశించింది. పెండ్లి తర్వాత అమ్మాయిల పేరుకి భర్త ఇంటిపేరుతో పాటు ''బా'' అనే మాట చేర్చడం ఆనవాయితీ. ''బా'' అంటే గుజరాతీ భాషలో అమ్మ అని అర్థం. ఆమె అత్తగారు పుత్లీబాయి. కరం చంద్‌ గాంధీ ఆరోగ్య పరిస్థితి బాగులేనందున రాజ్‌కోట్‌ దివాన్‌ పదవి కోల్పోవలసి వచ్చింది. వారి కుటుంబానిని దివాన్‌గిరీ తప్ప వేరే వ్యాపారాలు ఏవీ లేకపోవడం వల్ల కరం చంద్‌ గాంధీని కుంగుబాటుకు గురిచేసాయి. వారి వారసత్వం ప్రకారం దివాన్‌గిరీ చేయడానికి ముగ్గురు కొడుకులున్నారు. కానీ ఆకాలంలో ప్రభుత్వ జీవోలు, గజెట్లు అర్థం చేసుకోవడానికి దివాన్‌కు తప్పని సరిగా ఇంగ్లీషు రావాలనే నిబంధన విధించారు. గాంధీజీ సోదరులకు చదువు అబ్బక పోవడంతో ఇంగ్లీషు చదువు నేర్చుకొని మోహన్‌దాస్‌ పోర్‌బందర్‌ దివాన్‌గిరీ పొందడమే ఏకైక లక్ష్యంగా ఆ కుటుంబానికి మారింది. కానీ భర్త ఏం చదువుతున్నదీ కస్తూర్‌కి తెలిసే పరిస్థితి లేదు. చదువు గురించి గానీ, లౌకిక వ్యవహారాల గురించి గానీ స్త్రీలకు పనిలేదని బనియా పురుషులే కాదు, స్త్రీలు కూడా భావించేవారు. పెండ్లయిన కొత్తలో గాంధీజీ కూడా భార్యపై దర్పం చూపించేవాడు. ఆమె తన చెప్పుచేతల్లో ఉండాలని కోరుకొనేవారు. తనకు చెప్పకుండా తన అనుమతి లేకుండా ఎక్కడికీ వెళ్లకూడదని మోహన్‌దాస్‌ పదే పదే భార్యకు ఆంక్షలు విధించేవాడు. దీన్ని కస్తూర్బా ప్రశ్నించేవారు. అది మోహన్‌దాస్‌కు కోపం తెప్పించేది. అయితే అలా తాను ప్రవర్తించడం పొరపాటని తర్వాత కాలంలో గాంధీజీ తెలుసుకున్నారు. 1985 నవంబరు 16న కరంచంద్‌ గాంధీ మరణించారు.
భర్త విదేశీ చదువుకోసం
                మామగారు కరంచంద్‌ గాంధీ మరణం తర్వాత కుటుంబంలో అనేక మార్పులు చోటుచేసుకున్నాయి. కరంచంద్‌ గాంధీ పెద్ద కుమారుడు లక్ష్మీదాస్‌ గాంధీ తన చిన్న తమ్ముడి చదువు మీద పూర్తి దృష్టి కేంద్రీకరించాడు. తమకు వంశపారంపర్యంగా వస్తున్న దివాన్‌ హోదాని తిరిగి పొందాలంటే చిన్న తమ్ముడు మోహన్‌దాస్‌ గాంధీ ఇంగ్లీష్‌లో పట్టభద్రుడు కాక తప్పదు. అంతకు ముందు గాంధీజీ మెట్రిక్యులేషన్‌ ఉత్తీర్ణుడయ్యాడు. గాంధీజీని ఐదేండ్ల డిగ్రీ కోర్సులో చేర్పించారు. కానీ భారతదేశంలో ఈ విధంగా మరో ఐదేండ్లపాటు చదివినప్పటికీ ఇంగ్లీష్‌ న్యాయశాస్త్రం తెలియకపోతే దివాన్‌గిరీ దక్కదు అని తెలిసింది. ఇంగ్లండ్‌లో మెట్రిక్యులేషన్‌ స్థాయిలో మూడేండ్ల న్యాయశాస్త్రం చదవాలని నిర్ణయించుకున్నారు.
చదువు పూర్తయినా ఉద్యోగం రాలేదు
                కస్తూర్బా తన పుట్టింటి నగలను అమ్మి భర్త చదువు కొనసాగడానికి దోహదపడింది. మిగిలిన డబ్బులు గాంధీ అన్న లక్ష్మీదాస్‌ సమకూర్చారు. 1891 జూలై 5న గాంధీజీ విద్యాభ్యాసం ముగించుకుని భారతదేశానికి వచ్చారు. బారిష్టరు చదువు పూర్తి చేసినప్పటికీ గాంధీజీకి దివాన్‌ పదవి రాలేదు. కస్తూర్బా నగలు పోగా మూడేండ్ల లండన్‌ చదువు కోసం పెట్టిన 13వేల రూపాయల అప్పు మిగిలింది. ఇక గాంధీజీ న్యాయవాద వృత్తిపై దృష్టి పెట్టారు. 1992లో ముంబాయి కోర్టుకు వెళ్ళి ఆరు నెలల పాటు చెట్టు కింద ప్లీడరుగా గడిపాడు. 1992 అక్టోబరు 28న కస్తూర్బా దంపతులకు మణిలాల్‌ జన్మించాడు. ఈ ఆర్థిక సంక్షోభానికి ఒక పరిష్కారంగా దక్షిణాఫ్రికాలో దాదా అబ్దుల్లా అనే గుజరాతీ వ్యాపారికి చెందిన ఒక కంపెనీకి న్యాయవాదిగా పనిచేసే అవకాశం రావడంతో 1993లో మళ్ళీ భారతదేశం వదిలి పెట్టాల్సి వచ్చింది. గాంధీజీ తన భార్య కస్తూర్బాను ఇద్దరు కొడుకులు హరిలాల్‌, మణిలాల్‌లను రాజ్‌కోటలోని ఉమ్మడి కుటుంబంలో వదిలిపెట్టి ఒంటరిగా దక్షిణాఫ్రికా వెళ్ళాడు. అక్కడ న్యాయవాద వృత్తి బాగా సాగడంతో వరుసగా మూడేండ్లపాటు ఉండిపోయారు.
దక్షిణాఫ్రికా ప్రయాణం
                దక్షిణాఫ్రికాలో జీవించవచ్చు అనే భరోసా కలగడంతో భార్యా పిల్లలను కూడా తీసుకుని రావడానికి గాంధీజీ 1896 జూలైలో భారతదేశం వచ్చాడు. ఐదు నెలల తర్వాత భార్యా బిడ్డలు, పదేండ్ల మేనల్లుడు గోకుల్‌దాస్‌తో కలసి దక్షిణాఫ్రికాకు తిరుగు ప్రయాణమయ్యారు. 1915 జనవరిలో భారతదేశానికి వచ్చే వరకూ దక్షిణాఫ్రికలోని దర్బన్‌, జోహన్నస్‌బర్గ్‌లలో నివసించారు కస్తూర్బా గాంధీ. ఆనాడు దక్షిణాఫ్రికాలో వర్ణవివక్షలో భాగంగా నల్లజాతి వారికి ''బంటూ విద్యా విధానం'', శ్వేత జాతి వారికి ''హోం స్కూలింగ్‌ విధానం'' ఉండేది. నలుపూ, తెలుపూ కాని బ్రౌన్‌ భారతీయులు బంటూ స్కూలుకు వెళ్ళరు. వీళ్ళ ఇళ్ళకు శ్వేత జాతి ఉపాధ్యాయులు రారు. వాళ్ళ పిల్లలకు వాళ్ళే చదువు చెప్పుకోవాలి. లేదా క్రైస్తవ మత విద్యను బోధించే మిషనరీ పాఠశాలలకి వెళ్ళాలి. ఎక్కువ మంది భారతీయులు మతమార్పిడికి సిద్ధపడి తమ పిల్లలను ఈ మిషనరీ స్కూల్స్‌కి పంపే వాళ్ళు. ఈ నేపథ్యంలో కస్తూర్బా, గాంధీ పిల్లలు పాఠశాల విద్యకు దూరం అయ్యారు. కొంత కాలం హోం స్కూలింగ్‌ పద్ధతిలో చదువు చెప్పించారు. నెలకు ఏడు పౌండ్ల జీతంతో ఒక ఆంగ్ల వనిత పాఠాలు చెప్పడానికి అంగీకరించినా ఎక్కువ కాలం కొనసాగలేదు. కస్తూర్బా కూడా బడికి వెళ్లని నిరక్షరాస్యురాలే. అదే విధంగా తన పిల్లలు కూడా నిరక్షరాస్యులు గానే మిగిలారు. ఈ విషయంలో ఆమె ఆందోళనగా ఉండేది. వారికి సరైన విద్యా బోధన అందించనందుకు గాంధీజీతో గొడవ పడేది. బారిష్టరు చదువుకోవడానికి గాంధీజీ అంగీకరించనందున తన పెద్ద కుమారుడు హరిలాల్‌ గాంధీ తీవ్ర నిరాశా నిస్పృహలకు లోనయ్యాడు. తండ్రికి లేఖ రాసి 1911 మే 8న ఎవరికీ చెప్పకుండా ఇంటి నుండి వెళ్ళిపోయాడు. ఆనాటి నుండి తిరిగి ఇంటికి రాని కుమారుని గూర్చి మనోవేదన ఆమెను వెంటాడుతూనే ఉండేది. మిగిలిన కుమారులు మణిలాల్‌, రామదాస్‌, దేవదాస్‌లు పాఠశాలకు గానీ, కళాశాలకు గానీ వెళ్ళక పోయి డిగ్రీలు పొందనప్పటికీ స్వయంకృషితో జర్నలిస్టులుగా రాణించారు. మణిలాల్‌, రామదాస్‌లు దక్షిణాఫ్రికాలో తండ్రి స్థాపించిన ''ఇండియన్‌ ఒపీనియన్‌'' ఆంగ్ల పత్రిక సంపాదక వర్గంలో ఉండేవాళ్ళు. దేవదాస్‌ గాంధీ భారతదేశంలో హిందూస్తాన్‌ టైమ్స్‌ ఆంగ్ల దినపత్రిక సంపాదకునిగా పనిచేసాడు.
భారతీయుల హక్కుల కోసం
                1908లో మొదటి సారి ''సత్యాగ్రహం'' ఉద్యమంలో గాంధీ అరెస్టు అయ్యారు. 1913లో దక్షిణాఫ్రికా ప్రభుత్వం ప్రవాస భారతీయులపై ''క్రిస్టియన్‌ మేరేజ్‌ యాక్ట్‌'' తెచ్చింది. దీని ప్రకారం భారతదేశంలో భార్యా భర్తలైన వారి వివాహాన్ని ప్రభుత్వం గుర్తించదు. వాళ్ళు క్రిస్టియన్‌ పద్ధతిలో వివాహితులు కాకపోతే వారి సహజీవనాన్ని అక్రమ సంబంధంగా పరిగణించి జరిమానా లేదా జైలు శిక్ష విధిస్తారు. దీనికి వ్యతిరేకంగా పార్శీ, ముస్లిం, హిందూ భారతీయులందరూ ఏకం కాక తప్పలేదు. భర్తలతో బాటు భార్యలు కూడా బయటికి రావాలని నిర్ణయించారు. స్త్రీలు కూడా కలవడంతో మూడు పౌండ్‌ల పన్ను ఆసియాటిక్‌ రిజిస్ట్రేషన్‌ బిల్లు ఉద్యమాలకు మించి ఈ వివాహ చట్టానికి వ్యతిరేకంగా అపూర్వమైన ప్రతిస్పందన వచ్చింది. అప్పుడు కస్తూర్బా గాంధీ నాయకత్వంలో పదహారు మంది స్త్రీలు 1913 సెప్టెంబరు 23న ఫీనిక్స్‌ స్టేషన్‌లో రైలు ఎక్కి గుర్తింపు కార్డులు లేకుండా ట్రాన్స్‌వాల్‌ సరిహద్దు దాటడానికి ప్రయత్నించి అరెస్టు అయ్యారు. ఆ స్త్రీలు ఎవ్వరూ తమ పేర్లు కూడా చెప్పకుండా సత్యాగ్రహం పాటించారు. ఈ స్త్రీలందరినీ అరెస్టు చేసి పోలీసులు కోర్టులో హాజరు పరిచారు. అందరికీ మూడు నెలల కఠిన కారాగార శిక్ష విధించి నేటల్‌లోని పీటర్స్‌ మారిట్జ్‌బర్గ్‌ జైలుకి పంపింది కోర్టు. అప్పటి వరకూ కూడా అరెస్టు అయిన స్త్రీలలో గాంధీ భార్య కూడా ఉందని ఎవరికీ తెలియదు. కస్తూర్బా గాంధీ పీటర్స్‌ మారిట్జ్‌బర్గ్‌ జైలులో సత్యాగ్రాహిగా ఉన్న విషయం బయటికి పొక్కడంతో ఉద్యమం మరింతగా ఊపు అందుకుంది. ఆ విధంగా మొదటి మహిళా సత్యాగ్రహంలో ఒకరిగా కస్తూర్బా చరిత్రకు ఎక్కారు.
భారత జాతీయోద్యమంలో
                వీరు మొదటి ప్రపంచ యుద్ధం సమయంలో దక్షిణాఫ్రికా నుంచి భారత దేశానికి తిరిగి వచ్చేశారు. 1915 జనవరి మొదటి వారంలో కుటుంబంతో పాటు గాంధీజీ భారతదేశంలోకి అడుగు పెట్టాడు. ఆ తర్వాత బ్రిటిష్‌ వలస పాలనకు వ్యతిరేకంగా సాగిన భారతదేశ స్వాతంత్య్ర సంగ్రామంలో గాంధీ నాయకత్వంలో మూడు పెద్ద ఉద్యమాలు జరిగాయి. ఈ ఉద్యమాల సమయంలో కస్తూర్బా ఆరు సార్లు అరెస్టు అయ్యారు. 1931-33 మధ్య కాలంలో మూడు సార్లు అరెస్టు అయ్యారు. చివరిసారి ఏకంగా 18 నెలల పాటు పూనాలోని ఆగాఖాన్‌ ప్యాలస్‌లో నిర్భంధంలో ఉన్నారు. 1942 ఆగస్టు 8 తేదీన ముంబాయిలో జరిగిన ఆల్‌ ఇండియా కాంగ్రెస్‌ కమిటీ సమావేశం దేశవ్యాప్తంగా క్విట్‌ ఇండియా ఉద్యమం ప్రారంభిస్తూ తీర్మానం చేసింది. ఆ ఉద్యమాన్ని ఆపడంలో భాగంగా గాంధీని, అతని కార్యదర్శి మహదేవ్‌ దేశారు, సహాయ కార్యదర్శి ప్యారేలాల్‌ నీ ముంబాయిలోని బిర్లా హౌస్‌లో అరెస్టు చేసి పూనాలోని ''ఆగాఖాన్‌ ప్యాలస్‌'' భవనంలో నిర్బంధంలో ఉంచారు. ఆ రోజే కస్తూర్బా గాంధీని కూడా అరెస్టు చేసి ''ఆగాఖాన్‌ ప్యాలస్‌'' భవనంలోకి తీసుకు వచ్చారు.
క్విట్‌ ఇండియా ఉద్యమంలో
                ముంబాయిలోని బిర్లా హౌస్‌ నుండి గాంధీజీ అరెస్టు చేసిన వార్తతో ప్రజలు బిర్లా హౌస్‌కి రావడం మొదలు పెట్టారు. ఆరోజు సాయంకాలం శివాజీ పార్క్‌లో ఏర్పాటు చేసిన బహిరంగ సభలో గాంధీజీ ప్రసంగించాల్సి ఉంది. గాంధీ అరెస్టు కావడంతో ఆయన బదులు ఆ బహిరంగ సభలో తాను ప్రసంగించబోతున్నట్టు కస్తూర్బా ప్రకటించింది. ఈ విషయం ప్రజలలో ఎంత సంచలనం రేకెత్తించడంతో ప్రభుత్వం కూడా అంతే జాగ్రత్త పడింది. పోలీసులు 73 ఏండ్ల కస్తూర్బాను అరెస్టు చేయడానికి సిద్ధం అవుతున్నారనే వార్త తెలియడంతో ఆమెకు తోడుగా ఉండేందుకు సిద్ధమై ఆమెకు అవసరమైన మందులు కూడా సిద్ధం చేసింది డాక్టర్‌ సుశీలా నయ్యర్‌. అప్పుడు కస్తూర్బా బ్రాంకో న్యూమోనియా వ్యాధితో బాధపడుతున్నారు. ప్రజలకు తాను చెప్పదలచుకున్న రెండు సందేశాలను కస్తూర్బా ముందుగా డాక్టర్‌ సుశీలా నయ్యర్‌కు డిక్టేట్‌ చేశారు. ఎందుకంటే తాను అరెస్టు అయిన పక్షంలో ఆ సందేశాలు ఏదో విధంగా బహిరంగ సభకు చేరాలని, ఆ రెండు సందేశాలలో ఒకటి ప్రత్యేకంగా స్త్రీలకు ఉద్దేశించింది. అందులో సారాంశం ఏమిటంటే... భారతదేశంలోని స్త్రీలు తమ శక్తిని ప్రదర్శించాల్సిన సమయం వచ్చింది. జాతి మతం అనే తేడాలు లేకుండా స్వాతంత్య్ర సమరంలో పురుషులకు తీసిపోని విధంగా స్త్రీలు గడప దాటాలి అని కస్తూర్బా చెప్పారు. సాయంత్ర సభాస్థలి వద్దకు వచ్చిన కస్తూర్బాను, సుశీలా నయ్యర్‌లను పోలీసులు అరెస్టు చేసారు. వారిని ఆర్డర్‌ రోడ్‌ జైలుకి మళ్ళించారు. రెండు రోజులు ఆ జైలులో ఉంచి పూణేకు తరలించారు. 1942 ఆగస్టు 10 న ఆగాఖాన్‌ ప్యాలస్‌లో నిర్బంధించారు.
ఆగాఖాన్‌ ప్యాలస్‌లో మరణం
                ఆగాఖాన్‌ ప్యాలస్‌లో నిర్భంధంలో ఉన్న బాపూ వద్దకు కస్తూర్బాను కూడా చేర్చారు. అప్పటికే కస్తూర్బా బ్రాంకో న్యూమోనియా వ్యాధితో బాధపడుతోంది. డా. సుశీలా నయ్యర్‌ వైద్యం చేసింది. రెండు మూడు రోజులలో ఆమె కోలుకొని రోజువారీ పనులు చేసుకుంటూ ఉండేది. 1942 ఆగస్టు 15న ఆ ప్యాలస్‌లో గాంధీజీ కార్యదర్శి మహదేవ్‌దేశారు గుండె పోటుతో మరణించాడు. ఈ సంఘటన కస్తూర్బాను కూడా కలచి వేసింది. ఆ తర్వాత కస్తూర్బా ఆరోగ్యం కూడా క్షీణించడం మొదలు పెట్టింది. 1943 మార్చి 16న ఆమెకు మొదటి సారి గుండెపోటు వచ్చింది. పదిరోజుల తర్వాత మార్చి 25న మళ్ళీ గుండెపోటు వచ్చింది. డిసెంబరు నెలలో ఆమె ఆరోగ్యం మరింత దిగజారింది. 1944 ఫిబ్రవరి 22న సాయంత్రం 7:35కు ఆమె కన్నుమూశారు.

- అల్లూరి మన్మోహిని