డిసెంబర్‌ 7న జార్ఖండ్‌లోని మారుమూల ప్రాంతాల నుండి దాదాపు 400 మంది గ్రామీణ మహిళలు ఆ రాష్ట్ర ముఖ్యమంత్రి సమక్షంలో తమ గ్రాడ్యుయేషన్‌ సర్టిఫికేట్‌లను స్వీకరించడానికి రాంచీకి వెళ్లారు. ఈ మహిళలు మూడేండ్ల కిందటి వరకు అత్యంత పేదరికంలో ఉన్నారు. సామాజిక, ఆర్థిక పరిధుల వెలుపల నివసిస్తున్నారు. అప్పటి వారిలో కొంతమంది సంక్షేమం, సమాజ కార్యక్రమాలు అంటే ఏమిటో కూడా తెలియదు. డబ్బు నిర్వహణ గురించి పెద్దగా అవగాహనే లేదు. అలాంటి వారు నేడు రైతులుగా సొంతంగా పశుపోషణ చేస్తున్నారు. అసలు ఈ మార్పు ఆ మహిళల్లో ఎలా వచ్చిందో తెలుసుకుందాం...
           ది నడ్జ్‌ ఇన్‌స్టిట్యూట్‌ వారి 'ఎండ్‌ అల్ట్రా-పావర్టీ' ప్రోగ్రామ్‌ వీరిలో ఈ మార్పుకు కారణం. ఇది విశ్వవ్యాప్తంగా ప్రసిద్ధి చెందిన కార్యక్రమం. అత్యంత పేదరికం నుండి వారికి స్థిరమైన జీవనోపాధిని నిర్మించడానికి కృషి చేస్తుంది. ముఖ్యంగా మహిళలు ఆర్థికంగా బలపడేలా చేస్తుంది. వారికి. విజయవంతమైన పైలట్‌ తర్వాత కార్యక్రమం ఇప్పుడు కర్ణాటక, రాజస్థాన్‌తో సహా అనేక ఇతర రాష్ట్ర ప్రభుత్వాల భాగస్వామ్యంతో స్కేల్‌ అవుతోంది.
కనీస అవసరాలు తీర్చుకోలేక
           ప్రపంచ బ్యాంకు ఇటీవల విడుదల చేసిన పేదరికం, భాగస్వామ్య శ్రేయస్సు నివేదిక ప్రకారం కోవిడ్‌-19 మహమ్మారి దశాబ్దాలలో ప్రపంచ పేదరికానికి అతిపెద్ద ఎదురుదెబ్బ. మహమ్మారి 2019లో 8.4 శాతం నుండి 2020లో గ్లోబల్‌ తీవ్ర పేదరికం రేటును 9.3 శాతానికి పెంచిందని నివేదిక పేర్కొంది. దాంతో అతి పేద జనాభా గణనీయంగా నష్టపోయింది. అతి పేదరికం అనేది కనీస అవసరాలైన ఆహారం, నివాసం, ప్రాథమిక ఆరోగ్య సంరక్షణ, ప్రాథమిక విద్యను కూడా తీర్చలేని అసమర్థత. వారు మన జనాభాలో అత్యధికంగా ఉన్నారు. వీరంతా తరచుగా గ్రామీణ భారతదేశంలోని మారుమూల ప్రాంతాల్లో కనిపిస్తారు.
అతి పేదరికంలో ఉన్నారు
           2018లో ది నడ్జ్‌ ఇన్‌స్టిట్యూట్‌ ప్రారంభమైన మూడు సంవత్సరాలలో సంస్థ రూరల్‌ డెవలప్‌మెంట్‌ ప్రోగ్రామ్‌ డైరెక్టర్‌ జాన్‌ పాల్‌ అభివద్ధి కార్యక్రమాలను అధ్యయనం చేయడానికి భారతదేశంతో పాటు పక్క దేశాలలోని కొన్ని పేద ప్రాంతాలకు క్షేత్ర పర్యటనలో ఉన్నారు. ఈ ప్రయాణం అతనిని, అతని సహౌద్యోగిని బంగ్లాదేశ్‌కు తీసుకువెళ్లింది. అక్కడ వారు అత్యంత పేదరింకలో ఉన్న వారిని లక్ష్యంగా చేసుకుని గ్రాడ్యుయేషన్‌ విధానాన్ని చూశారు. ''అంచనాల ప్రకారం ఏ గ్రామంలోనైనా జనాభాలో 5శాతం నుండి 10శాతం వరకు అతి పేదవారిగా ఉన్నారు. అంటే భారతదేశంలో దాని జనాభాతో దాదాపు 100 నుండి 150 కుటుంబాలు ప్రాథమిక అవసరాలను కూడా తీర్చుకోలేకపోతున్నారు. ఈ నిర్దిష్ట జనాభాతో కలిసి పనిచేయడం మాకు అత్యవసరంగా మారింది'' అని జాన్‌ చెప్పారు.
ఎన్నో ప్రశ్నలు..
           అనేక కారణాల వల్ల ప్రభుత్వాలు, మార్కెట్లు నిరుపేదలను సమర్థవంతంగా చేరుకోవడానికి, సేవలను అందించలేక పోతున్నాయి. వారిలో ఒకరు నిరుపేదల వద్దకు పోయేందుకు ఇష్టపడరు. భారతదేశంలో రెండవ అత్యంత పేద రాష్ట్రం జార్ఖండ్‌. అత్యంత పేదరికంలో నివసిస్తున్న 5,00,000 కంటే ఎక్కువ గహాలకు ఇది నిలయంగా ఉంది. ఇక్కడ అత్యంత పేద కుటుంబాలు ఆహార అభద్రతతో మాత్రమే కాకుండా జీవనోపాధి కోసం భూమి, పశువుల వంటి వాటికి కూడా దూరంగా ఉన్నారు. వారు సహాయాన్ని అంగీకరించడానికి ఇష్టపడరు. కాబట్టి ముందుగా వలస వచ్చిన జనాభాతో కలిసి పనిచేయడానికి నడ్జ్‌ బందానికి మొదటి అడుగు నమ్మకాన్ని పెంచడం. జాన్‌ ప్రకారం పనియ చేసే క్రమంలో వారికి వచ్చిన ప్రశ్నలు చాలా ఉన్నాయి. ''మేము వారి జీవన విధానాన్ని మార్చడానికి సహాయం చేస్తున్నాం. వారికి వ్యవసాయం వెనుక మేకలు, పశువులు ఎలా నిర్వహించాలో ఉన్న చిన్న భూమిలోనే నేర్పించాము. నేనెందుకు ఆ రిస్క్‌ తీసుకుంటాను?', 'అది కుదరకపోతే ఎలా?', 'అసలు వ్యవసాయం చేయలేక పోతే ఎలా?', 'నా సరుకులు చచ్చిపోతే?', 'నాకేంటి? వ్యాపారం విఫలమవుతుందా?' ఇలాంటి ప్రశ్నలు వారి నుండి ఎన్నో వచ్చాయి. వారిలో నమ్మకాన్ని నిర్మించడానికి మూడు నుండి ఆరు నెలల సమయం పట్టింది'' జాన్‌ చెప్పారు.
నెమ్మదిగా, స్థిరంగా
           గ్రాడ్యుయేషన్‌ విధానం మంచి విషయం. ఎందుకంటే ప్రోగ్రామ్‌ సమయాన్ని కారకంగా రూపొందించబడింది. లక్ష్యం, ఎంపికలు, చిన్న సమూహ నిర్మాణం, జీవిత నైపుణ్యాల కోచింగ్‌ ద్వారా జీవనోపాధిని ఎంచుకోవడం వంటి విషయాల్లో జాగ్రత్తగా ప్రక్రియపై పని చేయడం చాలా అవసరం. ''నీటి వసతి కూడా లేని ఇళ్లకు వరి సాగు చేపట్టమని చెప్పడం ఎంతవరకు న్యాయం? మేము నిర్దిష్ట కుటుంబానికి సరైన జీవనోపాధిని ఎంచుకోవాలి. ఆపై వారికి గ్రాంట్‌ ఇవ్వాలి'' అని జాన్‌ చెప్పారు. ఎన్‌జీఓ సాధారణంగా వారి జీవనోపాధికి కిక్‌స్టార్ట్‌ చేయడానికి మొదటి రెండు సంవత్సరాలలో ఒక కుటుంబ వార్షిక ఆదాయంలో 50శాతం నుండి 60శాతం వరకు గ్రాంట్‌గా అందిస్తుంది.
జీవనోపాధి కంటే ఎక్కువ
           కార్యక్రమ మూడు సంవత్సరాలలో జీవనోపాధిని పక్కన పెడితే అతి పేద కుటుంబాలు కూడా బ్యాంక్‌ ఖాతాలను సష్టించడంలో సహాయపడ్డాయి. ఇనిస్టిట్యూట్‌ నుండి వచ్చిన డేటా ప్రకారం 91శాతం మంది అర్హులైన గిరిజనులు ఇప్పుడు పెన్షన్‌ పొందుతున్నారు. 97శాతం మంది మహిళలు MGNREGA జాబ్‌ కార్డ్‌ని కలిగి ఉన్నారు. ప్రస్తుతానికి మహిళలందరూ ప్రాజెక్ట్‌ మద్దతుతో కనీసం ఒక జీవనోపాధి కార్యకలాపాన్ని నిర్వహిస్తారు. జోక్యానికి ముందు 2శాతంతో పోలిస్తే 99శాతం కుటుంబాలు చిన్న పశువులను (మేకలు, పందులు) కలిగి ఉండగా, 91శాతం మహిళలు రూ. 12,000 లేదా అంతకంటే ఎక్కువ వార్షిక ఆదాయం పొందుతున్నారు.
కమ్యూనిటీ సంస్థల ద్వారా...
           ప్రోగ్రాం ప్రధాన సిద్ధాంతాలు జీవనోపాధిని ప్రోత్సహించడం, సామాజిక సాధికారత, ఆర్థిక చేరికలతో ది నడ్జ్‌ ఇప్పుడు వారి గ్రామాలలో స్వయం సహాయక సమూహాలలో భాగంగా ఉండేలా చూసింది. అప్పటి నుండి హ్యాండ్‌ హౌల్డింగ్‌ ఆమోదించబడింది. నేషనల్‌ రూరల్‌ లైవ్లీహుడ్స్‌ మిషన్‌ (NRLM) కింద ఊహించిన సంస్థాగత నిర్మాణం స్వయం సహాయక బృందాల  (SHGs) ఏర్పాటు. ''ఒకసారి వారు ఆ సంస్థలో భాగమైతే ఆ సంస్థ వారిని నిర్వహిస్తూనే ఉంటుంది. ప్రభుత్వం జీవనోపాధిని ప్రోత్సహించడానికి లేదా మహిళల కోసం ప్రభుత్వ కార్యక్రమాలను పొందేందుకు చేసే ఏ ప్రయత్నమైనా వారు కమ్యూనిటీ సంస్థల ద్వారా చేస్తారు'' అని జాన్‌ చెప్పారు. ఈ మహిళల్లో కొందరు ఎల్లప్పుడూ SHGకు ప్రాప్యత కలిగి ఉంటారు. కానీ వారు కూడా దానిలో భాగమైనట్టు లేదా దానిలో భాగం కాగలరని భావించడం మరొక కథ. ఇక్కడే ది నడ్జ్‌ వంటి చురుకైన సంస్థలు ఎనేబుల్‌ చేయడంలో పాత్ర పోషిస్తాయి. ఈ పైలట్‌ ప్రాజెక్ట్‌లో ఫౌండేషన్‌కు నిధులు సమకూర్చే భాగస్వాములు KPMG ,  LTIMindtree ద్వారా మద్దతు లభించింది.
మూడు పూటలూ తింటున్నాం
             అంజనీ బిరోడ్‌ జార్ఖండ్‌లోని లోహర్‌దగా జిల్లాలోని ఒక చిన్న గ్రామంలో వలస ఇంటికి చెందినది. ఇద్దరు చిన్న పిల్లలకు తల్లి. అంజని, ఆమె భర్త తమ గ్రామం నుండి మరో గ్రామానికి కూలీలుగా వెళ్లి అమ్మడానికి కట్టెలు సేకరించారు. ఈ కార్యక్రమం తన కుటుంబ జీవనశైలిని ప్రభావితం చేసిన కొన్ని విషయాలను వివరిస్తూ అంజని ఇలా చెప్పారు ''మేము ఇప్పుడు రోజుకు మూడు పూటలు తినగలుగుతున్నాము. మా భోజనంలో భాగంగా ఆకుపచ్చ కూరగాయలను కూడా వాడుకుంటున్నాము'' అన్నారు. అంజని, ఆమె భర్త ఇప్పుడు వ్యవసాయంలో ఉన్నారు. కూతుర్ని స్థానిక ప్రభుత్వ పాఠశాలలో చదివిస్తున్నారు. ''మాకు ఉన్న కొద్దిపాటి భూమిలో మొక్కజొన్నను పండించాం. కానీ అది ఎల్లప్పుడూ పని చేయదు. కార్యక్రమంలో చేరిన తర్వాత నాకు కూరగాయలు పండించడంతోపాటు సొంతంగా పశువులను పెంచడం కూడా నేర్పించారు. మేము ఇప్పుడు మా సొంత వినియోగంతో పాటు అమ్మకానికి సరిపడా కూరగాయలను పండిస్తున్నాము'' అని ఆమె చెప్పారు.
వ్యత్యాసం అసాధారణంగా ఉంది
             మొదటి 12-18 నెలల వరకు కొద్దిగా ఇబ్బంది అనిపించింది. కానీ ఆ తర్వాత దీదీలు(అక్క,చెల్లెళ్లు) తమ జీవనోపాధిని కలిగి ఉన్నందున కనిపించే వ్యత్యాసం అసాధారణంగా ఉందని జాన్‌ చెప్పారు. ''మూడేండ్ల వ్యవధిలో మహిళలు ప్రభుత్వ పథకాల పట్ల అవగాహన పెంచుకున్నారు. సొంత కిచెన్‌ గార్డెన్‌తో పాటు మార్కెట్‌కి వెళ్లి ఉత్పత్తులను స్వయంగా అమ్ముకుంటారు. దీనికి మించి వారి విశ్వాసంలో గుర్తించదగిన మార్పు కూడా వచ్చింది. మేము మొదట ప్రోగ్రామ్‌ ఆలోచనలతో వారిని సంప్రదించినప్పుడు దీదీలు సంకోచిస్తారు. అంగీకారం కోసం వారి భర్తల వైపు చూస్తారు. కార్యక్రమం ముగిసే సమయానికి మహిళలు తమ జీవనోపాధిని సంపాదించుకుని మరింత స్వతంత్రంగా ఉన్నారు. ఆమె స్వయంగా పని చేసి సంపాదిస్తోంది కాబట్టి ఆ డబ్బును క్లెయిమ్‌ చేసి దానిని పొదుపు చేయవచ్చు, లేదా తన పిల్లల చదువులో పెట్టవచ్చు.