ఒక వైపు ప్రకృతి సోయగం ప్రక్కనే అలలారే మానేరు నది తీరం. దట్టమైన అడవి మధ్యలోనుండి ప్రవహించే మానేరు నదికి ఎదురుగా ఉన్న ఒక పెద్దకొండను తొలిచి గుహాలయాలుగా మలిచారు. ఇక్కడ మొత్తం నాలుగు గుహాలయాలున్నాయి. ప్రాచీన భారతీయ వాస్తుశిల్పానికి చెదరని సాక్ష్యాలుగా ఉన్న ఈ గుహాలయాలు గత కొన్ని శతాబ్దాలుగా నిలిచి ఉన్నాయి అంటే అతియోశక్తి కాదు. తెలుగు నేలపై రాక్షస బల్లుల (డైనోసార్‌) జాడ దొరికిన ప్రాంతంగా విలక్షణమైన జీవ వైవిధ్యానికి పుట్టినిల్లుగా మానేరు నదీతీరానికి పేరున్నది. అలాంటి తీరంలో వందల సంవత్సరాల చరిత్ర ఉన్న గుహా దేవాలయమే ''నైనా గుళ్లు''. జయశంకర్‌ భూపాలపల్లి జిల్లా కొయ్యూరు అటవీ సమీపంలో దట్టమైన అడవుల్లో అడవి సోమనపల్లి కొండపై ఉన్న ఈ రాతి గుహా దేవాలయాలు తెలంగాణలోని మొదటి, పురాతన కట్టడాల్లో చెప్పుకోతగ్గవి. అవి మొదట్లో జైన గుహలు, తరువాత శివలింగం ప్రతిష్టాపన తర్వాత శివాలయాలుగా మార్చబడ్డాయి అనేది కొంతమంది చరిత్ర కారుల అబిప్రాయం. ఈ నైనాగుళ్ల నిర్మాణ శైలిని పరిశీలిస్తే ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోని విజయవాడ పట్టణానికి సమీపంలో విష్ణుకుండినుల కాలంలో నిర్మించబడిన ఉండవల్లి గుహాలయాలను పోలివున్నాయి. అక్కడున్నట్టుగానే ఇక్కడి గుహాలయాల్లో కూడా గర్భగుడి, దాని ముందు భాగంలో మంటపం ఉన్నాయి. ఈ గుహాలయాల్లో శివలింగం, గణపతి, మహిషాసురమర్దిని విగ్రహాలు శిథిల రూపాల్లో ఉన్నాయి. వీటిని పూర్వం కాలాముఖులుగానీ, పాశుపతులు గానీ ఆరాధించి ఉండవచ్చని చరిత్రకారుల అభిప్రాయం. పశ్చిమాభిముఖ ద్వారాలతో ఉన్న ఈ గుహాలయాలలో బౌద్ధ, జైన ఆనవాళ్ళేవీ దొరకనప్పటికీ, ఇవి 7, 8వ శతాబ్దాల కన్నా ముందు చెక్కబడి ఉండవచ్చని చారిత్రకాధారాలు చెపుతున్నాయి.
మొదటి, రెండవ గుహాలయాల గోడల మీద తెలుగు భాషలో లిఖించబడ్డ రెండు చిన్న లేబుల్‌ శాసనాలున్నాయి. మొదటి అసంపూర్ణ శాసనంపై ఎక్కటె విమున అనే వ్యక్తి క్రీ.శ. 10వ శతాబ్దంలో శివలింగాన్ని ప్రతిష్ట చేసి, ఆ శివలింగానికి రామేశ్వర దేవుడిగా నామకరణం చేసినట్లు, కెంపెన అనే వ్యక్తి గుహాలయాల నిర్మాణం కోసం రాతిని తొలచినట్లు రాయబడి ఉంది. క్రీ.శ. 110వ సంవత్సరంలో రామేశ్వరుని ఆలయ ధూప, దీప, నైవేద్యాల కోసం పెనుకంటి ముచ్చిరెడ్డి అనే వ్యక్తి భూమిని దానం చేసినట్లు రెండో శాసనంలో ఉంది. గర్భగుడి ఎదురుగా ఉన్న మండపం గోడలు ఎలాంటి అలంకారాలు లేకుండా సాధారణంగా ఉన్నప్పటికీ, మనం క్షుణ్ణంగా పరిశీలించి చూస్తే మండపం పైకప్పు (సీలింగ్‌) సన్నని సున్నపు పొరతో చదును చేయబడినట్లు తెలుస్తుంది. దానిపై అనేక వర్ణ చిత్రాలున్నాయి. ఈ వర్ణ చిత్రాలలో నృత్యం చేస్తున్న నర్తకి, యుద్ధ దృశ్యాలు, గుర్రపు రథాలు, విల్లు పట్టుకున్న సైనికులు, రాజ భవనాలు మొదలైనవి ఉన్నాయి. కానీ ఈ చిత్రాల పొరలు కాలక్రమేణా ఊడిపోవడం వల్ల ప్రస్తుతం నలుపు, ఎరుపు, నీలం, పసుపు పచ్చని రంగులలో ఆయా చిత్రాల అస్పష్టమైన గుర్తులు మాత్రమే మిగిలాయి. చిత్రాలున్న రాతిభాగం నాణ్యమైనది కాకపోవడం వల్ల, పలు శతాబ్దాల తరబడి మానేరు నది నుంచి వీచే చల్లని గాలుల ప్రభావం వల్ల ఈ చిత్రాలు క్రమేణా వాటి రూపును, నాణ్యతను కోల్పోతున్నాయి. ఈ వర్ణచిత్రాలు భూపాలపల్లి జిల్లా తిరుమలగిరి సమీపంలోని పాండవులగుట్ట గుహల్లోని వర్ణచిత్రాలకంటే ప్రాచీనమైనవి. వీటి రంగుల గాఢత, చిత్రించిన శైలి అజంతా చిత్రాలను పోలి ఉంది. కార్బన్‌ డేటింగ్‌ ప్రక్రియ ద్వారా ఈ చిత్రాల వయస్సును తెలుసుకోవచ్చు. వీటి వయస్సును గూర్చి పరిశోధించవలసి ఉంది. 2018లో శివరాత్రి వేడుకల సందర్భంగా గ్రామస్తులు ఈ ఆలయ అభివృద్ధికి పూనుకున్నారు. ఆలయానికి వెళ్ళేందుకు అడవి మధ్య నుండి నడకదారిని ఏర్పాటు చేసుకున్నారు. గ్రామస్తులకు చారిత్రక సంపదపై అవగాహన లేకపోవడంతో ఆధునికీకరణ పేరుతో గుహలకు సున్నం వేశారు. దీనివల్ల గుహలపై భాగంలో ఉన్న రాతి చిత్రాలు, శాసనాలు పాడవ్వడమేకాక వాటి చారిత్రక ప్రాధాన్యం దెబ్బతిన్నది. ఇంతటి శతాబ్దాల విశిష్ట చారిత్రక ఆధారాలున్న నైనా గుళ్లను పరిరక్షించి బయటి ప్రపంచానికి తెలిసే విధంగా చర్యలు తీసుకోవాల్సిన అవసరం పురావస్తుశాఖ పైన ఉన్నది.