పుతుల్‌ కుమారి... ఓ సామాజిక కార్యకర్త. చంబల్‌లో డకాయిట్లను బలంగా ఎదుర్కొన్నారు. చెల్లెళ్ల జీవితాలు, మహిళల హక్కుల కోసం పోరాడేందుకు తాను ఒంటరిగా మిగిలిపోయారు. తన జీవితమంతా సమాజ సేవకే అంకితం చేశారు. ఎన్ని కష్టాలు ఎదురైనా అడుగులు ముందుకే వేశారు. అలాంటి ఆమె తన జీవితంలో ఎదురైన ఇబ్బందులను, విజయాలను ఇలా పంచుకున్నారు.
         మొదటిసారి నా పెండ్లి గురించి చర్చ వచ్చినప్పుడు ఎని మిదో తరగతి చదువుతున్నాను. ఆ వయసులో నేను చదువు కోవాల్సిన అమ్మాయిని. నా జీవితంలో ఏదో ఒకటి సాధించాల్సి వుంది. కానీ 50 ఏండ్ల కిందట అమ్మాయిలు దీనికి అర్హులుగా పరిగణించబడలేదు. చేతులకు పసుపు రంగు వేసి వాటిని వదిలించుకోవడానికి ఏదో ఒకవిధంగా ప్రయత్నిస్తున్నారు. అప్పుడే కాదు ఇప్పటికీ ఆడపిల్లలను భారంగా పరిగణిస్తున్నారు.
మహిళా హక్కుల కోసం...
         నేను ఇలాంటి వ్యవస్థ నుండి బయటపడాలని నిర్ణ యించుకున్నాను. దానికోసం మొదట కుటుంబ సభ్యులతో, ఆ తర్వాత సమాజంతో, వ్యవస్థతో గొడవ పడ్డాను. ఈ ఘటన జరిగి 50 ఏండ్లు దాటింది. ఆ తర్వాత నేను పెండ్లి గురించి ఎప్పుడూ ఆలోచించలేదు. నా జీవిత మంతా మహిళల హక్కుల కోసం పోరాడటానికి అంకితం చేశాను. నా జీవితంలో చేయాలనుకున్నదంతా చేశాను. చదువుతూ, రాస్తూ నా భవిష్యత్‌ను రూపొందించుకున్నాను. లక్షలాది మంది మహిళల జీవితాల్లో సానుకూల మార్పు తీసుకురావడానికి ప్రయత్నించాను.
పెద్దగా అవగాహన లేకపోయినా...
         మా అమ్మమ్మ బ్రిటీష్‌ వారితో పోరాడ గలి గింది. నేను కనీసం నాపై, ఇతర మహిళ లపై కొనసాగుతున్న వివక్షతో పోరాడగలనని అను కున్నాను. ఇది 1975నాటి సంగతి. అప్పుడు మా కుటుంబం కోల్‌కతాలో నివసించేది. ఆ కాలంలోనే ఇంటి నుంచి బయటకు వెళ్లి సామాజిక జీవితంలో పాలు పంచుకోవడం ప్రారంభించాను. నేను చాలా చిన్నదాన్ని. పెద్దగా అవగాహన లేదు. అయినా ధైర్యం తెచ్చుకుని ఏదో ఒక మురికివాడకు వెళ్లి అక్కడ బాలికలకు చదువు ఆవశ్యకతను వివరిస్తూ వుండే దాన్ని. కొన్నిసార్లు ఏదో దాబాకి వెళ్లి అక్కడ పాత్రలు కడుగు తున్న పిల్లలను చూసే దాన్ని. దీని పట్ల నిరసన వ్యక్తం చేసే దాన్ని. నా సామాజిక జీవితం ఇలా మొదలైంది.
ఎమర్జెన్సీకి వ్యతిరేకంగా...
         ఎమర్జెన్సీకి అర్థం తెలియదు. కానీ ఏదో తప్పు జరుగు తోందని మాత్రం తెలుసు. 1975లో దేశంలో ఎమర్జెన్సీ విధిం చారు. నిజం చెప్పాలంటే ఆ సమయంలో దాని అర్థమేమిటో కూడా నాకు తెలియదు. కానీ జరుగుతున్నది సరైనది కాదని, దీనికి వ్యతిరేకంగా స్వరం పెంచాలని కచ్చితంగా తెలుసు. అలా నేను జెపి ఉద్యమంలోకి దూకాను. ఇది నా కుటుంబ సభ్యులకు చాలా కష్టంగా ఉండేది. అమ్మాయి జైలుకు వెళితే ఇంటి గౌరవం అంతా మట్టిలో కలిసిపోతుందన్నారు. కానీ నేను ఆగలేదు, ఒక విధంగా నాలోని తిరుగుబాటు అమ్మాయి బయటకు రావడం, సామాజిక ఉద్యమాలలో భాగం కావడం ప్రారంభించాను. ఇది నా జీవితంలో కొత్త ప్రారంభం.
వీధుల్లో హోలీ ఆడాను
         నా ప్రాథమిక విద్యాభ్యాసం కోల్‌కతాలో జరిగింది. కుటుంబ వ్యాపారంలో నష్టం రావడంతో కుటుంబమంతా యూపీలోని ఉన్నావ్‌కు మారింది. నేను కోల్‌కతాలో ఉన్నప్పుడే నా హక్కుల కోసం పోరాడవలసి వచ్చింది. దాంతో ఉన్నావ్‌ వచ్చిన తర్వాత నాపై ఆంక్షలు పెరిగాయి. కానీ నేను ఆ పరిమితులన్నింటినీ అంగీకరించడానికి నిరాకరించాను. ఆ రోజుల్లోనే హోలీ వచ్చింది. నేను అబ్బాయిల మాదిరిగానే వీధిలో, ఇంటింటికీ తిరికి హోలీ ఆడాలని నిర్ణయించుకు న్నాను. మానాన్నకు బాగా కోపం వచ్చింది. మళ్ళీ మరో పెండ్లి సంబంధం చూశారు. కానీ ఆ అబ్బాయి జాతకం దొరకలేదు. దాంతో రెండో పెళ్లి సంబంధం కూడా చేసుకోకుండా కాపాడబడ్డాను.
అధ్యయనం ప్రారంభించాను
         ఉన్నావ్‌ వచ్చిన తర్వాత కుటుంబ ఆర్థిక పరిస్థితి కాస్త దిగజారింది. అటువంటి పరిస్థితిల్లో నేను కూడా ఏదైనా చేయాలని ఆలోచించాను. ఉన్నత విద్యాభ్యాసం తర్వాత పరిశో ధన, అధ్యయనం చేయాలని నిర్ణ యించుకున్నాను. ఎందు కంటే నేను ఏక కాలంలో సామా జిక సేవ చేయగలిగే రంగం ఇదే. కాన్పూర్‌, ఢిల్లీ, అలహాబాద్‌లో పనిచేశాను. గోవింద్‌ వల్లభ్‌ పంత్‌ ఇన్‌స్టిట్యూట్‌ ఆఫ్‌ సోషల్‌ సైన్సెస్‌, గాంధీ స్మృతి దర్శన్‌తో పాటు అనేక ఇతర పరిశోధనా కేంద్రా ల్లో కూడా పనిచేశాను. మహిళలు, బాలకార్మికులపై అధ్య యనం చేశారు. ఈ సమయంలో నేను దేశమంతా తిరిగాను.
భయంతో ఇంట్లో కూర్చోలేదు
         ఒకసారి నేను చంబల్‌లోని స్త్రీలపై పరిశోధన చేస్తు న్నాను. ఆ రోజుల్లో దొంగలంటే చాలా భయం. అయినా ఆ పనిచేయాలని నిర్ణయించుకున్నాను. ఒకసారి మా బృందం మొత్తం డకాయిట్‌ల చుట్టూ చేరింది. అయితే ఈ ప్రాంత అభ్యున్నతికి కృషి చేస్తున్నామని వారికి నచ్చజెప్పగలిగాం. అలాగే నక్సలైట్‌ ప్రభా విత ప్రాంతాల్లో కూడా పనిచేశాను. ఎన్ని కష్టాలు వచ్చినా ఎప్పుడూ భయంతో ఇంట్లో కూర్చో లేదు. ఎన్నో ఏండ్ల కిందట నా కుటుంబంపై తిరుగుబాటు చేసి కోల్‌కతాలో బయటకు వచ్చాను. ఆ తర్వాత కూడా డకాయిట్‌లు, నక్సలైట్లు కూడా నా ఉద్దేశాన్ని మార్చుకోలేక పోయారు.
పెండ్లి చేసుకోకుండా...
         సంపాదించడం మొదలు పెట్టాక కాస్త తెలివి పెరిగింది. కుటుంబ బాధ్యత కూడా తీసుకు న్నాను. నా చెల్లెళ్లకు పెళ్లిళ చేశాను. నేను మాత్రం సామాజిక సేవలో మునిగి పోయాను. నా పెండ్లి గురించి ఆలోచించే అవకాశం నాకు రాలేదు. పెళ్లి చేసుకోకుండానే సమాజం కోసం పనిచేయాలని నిర్ణయించుకున్నాను.
ఆపడానికి ప్రయత్నించినా...
         ఈరోజు నేను నా జీవితాన్ని వెనక్కి తిరిగి చూసుకుంటే చాలా తృప్తి కలుగుతుంది. అది ఎవరికైనా ఉపయోగపడేలా కనిపిస్తోంది. చంబల్‌లోని కఠినమైన, నక్సలైట్‌ ప్రాంతాలతో పాటు మహిళల హక్కుల కోసం పోరాడాను. నాకు జరిగిన అన్యాయాన్ని చూసి కోపం వచ్చేది. ఇంటి నుండి బయటకు వెళ్లి నిరసన తెలపాలని నిర్ణయించుకున్నాను. అన్నింటిలో మొదటిది నేను ఆడ పిల్ల కాబట్టి నాపై వివక్ష చూపించారు. బయటకు వెళ్లకుండా ఆపే ప్రయత్నం చేశారు. మా అమ్మమ్మ స్వాతంత్య్ర సమర యోధురాలిగా ఉంది. ఇంట్లో స్త్రీ శక్తికి ఇంత గొప్ప ఉదాహరణ ఉన్నప్పటికీ నన్ను ఆపడానికి నిరం తరం ప్రయత్నాలు జరుగుతూనే ఉండేవి.
ఒంటరిగా మిగిలిపోయింది
         1984లో దేశం అల్లర్లలో చిక్కుకుంది. నేను ఆ రోజుల్లో ఉన్నావ్‌లో ఉన్నాను. ఇతర ప్రాంతాల వార్తలు చదివాక కనీసం నా నగరమైనా కాపాడుకోవాలని అనిపించింది. రెండుసార్లు ఆలోచించకుండా నగరానికి వెళ్లా లని నిర్ణయించుకున్నాను. అల్లర్ల ప్రభావిత ప్రాంతాల్లో తిరుగుతూ ప్రజలకు థైర్యం చెప్పడం ప్రారంభించాను. ఒక అమ్మాయి ఇలా చేయడం చూసి ప్రజలు కూడా నన్ను ఇష్టపడ్డారు. నా లక్ష్యంలో చాలా వరకు విజయం సాధించాను. మొదటి సారి చుట్టుపక్కల వారు నా పనిని మెచ్చుకున్నారు.