ప్రపంచ వ్యాప్తంగా దేశాలన్నీ మార్కెట్‌ రాజ్యాలుగా, మిలటరీ రాజ్యాలుగా మారుతున్న సందర్భం ఇది! అందుకే, బుద్దుని ప్రేమజ్ఞాన ధమ్మాన్ని తన రాజ్య విధానంగా చేసుకున్న ప్రపంచ ప్రఖ్యాత రాజ్యాధినేత సామ్రాట్‌ అశోకుని గూర్చి మాట్లాడుకోవాల్సిన సందర్భం మళ్ళీ ఇప్పుడు వచ్చింది. రాజ్య నిర్వహణలో, పరిపాలనలో ధమాన్ని పాటించి 'ధమ్మాధిపతేయ' - అంటే సత్యం, రుజువర్తన - సూత్రాన్ని అనుసరించి రాజ్యపాలన చేసిన పాలకుడు అశోకుడు. ఆయన తన పాలనలో ఈ కింది సూత్రాలను అనుసరించాడు. 1. మంచి పాలకుడిగా ఉండటం 2. చెడు నుంచి ప్రజలను రక్షించడం 3. పేదలకు భౌతిక వనరులు పంపిణి చేయడం 4. ప్రజల కష్టాలను తీరుస్తూ ఉండటం. ఇలాంటివి చేస్తూ ఉన్నప్పుడే, ఆ రాజ్యం గణతంత్ర రాజ్యంగా భాసిస్తుందన్నది-బుద్దుని ధమ్మ సారాంశం. ఆ స్ఫూర్తిని స్వీకరించి, ధమ్మ సమతా సంక్షేమ రాజ్యాన్ని స్థాపించిన ఘనత బహుశా ప్రపంచంలో అప్పటికీ, ఇప్పటికీ బహుజనుడైన సామ్రాట్‌ అశోకునిదే అవుతుంది. మానవీయ విలువలకు మహౌన్నత స్థానాన్నందించిన ఆ పరిపాలన, తర్వాత కాలంలో పాలకులు మారుతూ ఎలా దిగజారుతూ వచ్చిందో గమనించాలి! బుద్ధుని హేతువాదం, నైతికతలకు సంబంధించిన బోధలు నాటి భారతదేశంలో ఒక సామాజిక విప్లవాన్ని తీసుకువచ్చాయి. అటువంటి ధమ్మాన్ని రాజ్య విధానంగా మార్చుకోవడం ద్వారా అశోక చక్రవర్తి, రాజ్యానికీ - పౌర సమాజానికీ ఉన్న పెద్ద అడ్డుగోడను బద్దలు కొట్టాడు. రాజ్యానికి ఉండే అణచివేత స్వభావాన్ని తుడిచివేసి, హేతుబద్ధమైన నైతిక సమతా సంక్షేమ మార్గానికి రూపకల్పన చేశాడు.
        దొరికిన పద్నాలుగు అతిపెద్ద రాతి శాసన స్తంభాల్లోనూ, అనేక చిన్న రాతి శాసన స్తంభాల్లోనూ, గుహ శాసనాల్లోనూ అశోకుడు తన రాజ్య ధమ్మాన్ని సవివరంగా ఆనాటి ప్రజల భాషలో తెలియజేయడం కనిపిస్తుంది. అయితే, ఆయన ఎక్కడా బుద్ధుడి ఆరాధనకు పూనుకోలేదు. అష్టాంగ మార్గం, నిర్వాణ, శూన్యత, ప్రతీత్య సముత్పాదం, త్వాదశ నిదాన చక్రం వంటి బౌద్ధ సత్యాన్ని ఎక్కడా ప్రస్తావించలేదు. ఒకే ఒక్కసారి మాత్రం బుద్దుణ్ణి ప్రస్తావించి, త్రిశరణాల గురించి - బుద్ధం, సంఘం, ధమ్మాలకు అధిక ప్రాధాన్యమిచ్చాడు. 'సత్యమేవ జయతే' అని ప్రకటించి న్యాయం, స్వేచ్ఛ, సమానత్వం, సౌభ్రాతృత్వం గురించి ప్రచారం చేశాడు. పుట్టుక ఆధారంగా వివక్ష లేకుండా, ప్రజలందరికీ న్యాయం సమానంగా అందేందుకు యంత్రాంగాన్ని సమకూర్చాడు. న్యాయం ఒక హక్కుగా ప్రజలందరికీ అందేట్లు శ్రమించాడు. యుద్ధ విజయం - ద్వారా తన పాలన కొనసాగించకుండా, ధమ్మ విజయం ద్వారా ప్రజల హృదయాలను గెలుచుకునేందుకు కృషి చేశాడు. ఆనాటికీ, ఈనాటికీ అశోకుడు ప్రతిపాదించి అనుసరించిన 'వ్యవహార సమత'- అంటే హక్కులు బాధ్యతల్లో సమానత్వం, 'దండ సమత' అంటే శిక్షలో సమానత్వం, చట్టబద్ధమైన పాలన - అదీ సుపరిపాలన - ధర్మ బద్ధమైన పాలన! ఇవీ ఏ కాలంలోనైనా, ఏ ప్రభుత్వాలైనా ఆచరించాల్సినవి! అదే అశోకుడి గొప్పతనం - అందుకే భారతదేశ చరిత్రలో మౌర్య చక్రవర్తి అశోకుడి పరిపాలనా కాలం చిరస్థాయిగా, ఆదర్శంగా నిలిచిపోయింది. అందుకే అశోకుడు గ్రేట్‌!
వ్యక్తిగతంగా తను బుద్ధ ధమ్మాన్ని అనుసరించినా, పరిపాలనలో గొప్ప లౌకికవాదిగా వ్యవహరించాడు. ఏ మత భావననీ, ఏ దేవుడినీ తన పాలనలోకి రానివ్వలేదు. బౌద్ధ, జైన, అజీవక, చార్వాక సిద్ధాంతాల పట్ల సమదృష్టితో వ్యవహరించాడు. బుద్దుడు తన మొదటి ధమ్మచక్ర పరివర్తనా సిద్ధాంతాన్ని బోధించిన సారనాథ్‌లో-అశోకుడు ఒక రాతిస్తంభ శాసనం వేయించాడు. అందులో బుద్ద - ధమ్మ - సంఘ : త్రిశరణాలపై మాత్రమే విశ్వాసం ప్రకటించాడు. తన కాలంలో ఉన్న హేతువాద, నైతిక ధర్మాలు - అంటే చార్వాకం, అజీవకం, సాంఖ్యం, యోగం, న్యాయం, వైశేషికం, జైనం, బౌద్ధం వంటి వాటిని అన్నింటినీ క్రోడీకరించి అశోకుడు తన రాజ్యధమ్మాన్ని రూపొందించుకున్నాడు. నిరంతరం హేతువాద - నైతిక విలువల్ని ప్రజల్లోకి విస్తృతంగా తీసుకుపోయాడు.
       అందుకోసం తన రాజ్యంలో 'ధమ్మ మహామాత్ర' అధికారులను కూడా నియమించాడు. తరువాతి కాలంలో ఇలా అన్ని తాత్త్విక విలువల్ని స్వీకరించి, అందరికీ ఆమోదయోగ్యమైన పాలన చేసిన మరో చక్రవర్తి కేవలం అక్బర్‌ మాత్రమే! తన రెండో రాతి స్తంభ శాసనంలో అశోకుడు ధమ్మాన్ని ఇలా నిర్వచించాడు. ''ధమ్మం అంటే తప్పులేనిది. దానం, దాతృత్వం, సత్య సంధత, మంచి ఆలోచన గల పరిశుద్ధత'' అని. పదో రాతి స్తంభం మీద ''చెడు నుంచి విముక్తి'' అని.. అలాగే పన్నెండో రాతి స్తంభ శాసనంలో - ''ఇతర ధమ్మాల పట్ల సహనం, బహుశ్రుత - అంటే ఇతర మతాల వాదన వినే సహనం - ఉండటమే ధమ్మం'' - అని నిర్వచించాడు. ఆయన చర్యలు సర్వజన హితంగా ఉండేవి.
       అయితే, పుట్టుకతో తామే అధికులమని భావించే పూజారి, పురోహిత బ్రాహ్మణ వర్గానికి అశోకుని చర్యలు నచ్చలేదు. విద్య కేవలం బ్రాహ్మణ వర్గ హక్కుగా భావించిన వీరికి 'అందరికీ విద్య' - అనే చర్య నచ్చలేదు. వేర్వేరు వృత్తులు చేసుకునే శూద్రులకు పెద్దఎత్తున దానాలు, ధర్మాలు చేయడం, నిధులు సమకూర్చడం నచ్చలేదు. అగ్రహారాలు, దేవాలయ భూములు తమకే కావాలనుకునే వారికి ఈ చర్య కోపాన్ని తెప్పించింది. అంతేగాక, ప్రభుత్వ అధికారుల నియామకానికి కులాల/వర్ణాల తేడా చూడకపోవడం.. మత గ్రంథాల ఆధారంగా కాక, ధమ్మం పునాదిగా చట్టబద్ధమైన పరిపాలన సాగించడం.. వంటివన్నీ ప్రత్యేక హౌదా కోరుకునే పురోహిత వర్గానికి ఏమాత్రమూ నచ్చలేదు. అవన్నీ వారికి ఎదురుదెబ్బలయ్యాయి. మత క్రతువుల్లో జంతుబలుల్ని అశోకుడు నిషేధించాడు. కారణమేమంటే, వ్యవసాయానికి ఉపయోగపడే ఆవుల్ని, కోడెల్ని, గేదల్ని మూర్ఖంగా యజ్ఞయాగాల పేరుతో బలి ఇస్తున్నారని, దానివల్ల సమాజానికి నష్టం జరుగుతూ ఉందని, ఒనగూరే మేలు ఏమీ లేదని అహింసా వాది అయిన చక్రవర్తి ఆ నిర్ణయం తీసుకున్నాడు. ఆ చర్యతో తమ వైదిక ధర్మానికీ, తమ ఆచార వ్యవహారాలకూ పెద్ద విఘాతం కలిగిందని బ్రాహ్మణ వర్గం కుతకుతమని ఉడికిపోయింది. మౌర్య సామ్రాజ్యంపై కత్తి కట్టింది. లోలోన కుట్రలు ప్రారంభించింది.
       దానికి తోడు, భూదేవతలమని తమ గురించి తాము ప్రచారం చేసుకునే వర్గాన్ని అశోకుడు ''అబద్దపు దేవత''లని అన్నాడు. పైగా అదే విషయం తన సహస్రం రాతి శాసనంలో ప్రకటించాడు కూడా! అప్పటి వరకు బ్రాహ్మణ, పురోహితవర్గం - ''దేవుళ్ళే పరోక్ష దేవుళ్ళని, తామే ప్రత్యక్ష దేవుళ్ళమని - ఈలోకంలో తమని సంతృప్తి పరిస్తే... పైలోకంలో ఉన్న దేవుళ్ళు సంతృప్తి పడతార''ని ప్రచారం చేసుకునేవారు.
దైవా ధీనం జగత్‌ సర్వం
మంత్రాధీనం తదైవతం
తన్మంత్రా బ్రాహ్మణాధీనం
బ్రాహ్మణో మమ దేవతా
ఈ లోక మంతా దేవుడి ఆధీనంలో ఉంది
దేవుడు మంత్రం ఆధీనంలో ఉన్నాడు
మంత్రం బ్రాహ్మణుడి ఆధీనంలో ఉంది
       అందువల్ల బ్రాహ్మణుడే మా దేవుడు - అని పై శ్లోకానికి అర్థం! అది ఎవరో చెప్పింది కాదు, తమ గొప్పతనాన్ని ప్రకటించుకోవడానికి ఆ వర్గం ప్రచారం చేసుకున్నదే - అలాంటప్పుడు వారిని 'అబద్దపు దేవుళ్ళు' అని అశోకుడు అధికారికంగా ప్రకటించడంతో.. ఆ వర్గం కోపం పట్టలేక రగిలిపోయింది. అశోకుడు వాస్తవం చెప్పాడే గాని, ఆ వర్గాన్ని ఎప్పుడూ ఎక్కడా ద్వేషించలేదు, హింసించలేదు. ఇతర జాతుల వారి వలెనే వారినీ ప్రేమించాడు. మనుషులందరికీ సమాన హక్కులుంటాయని చెప్పాడు. తమను కూడా ఇతరులతో సమానంగా చూడటం పురోహిత బ్రాహ్మణ వర్గానికి నచ్చలేదు. సంస్కారులెవరో సంస్కార హీనులెవరో మనమిప్పుడు బేరీజు వేసుకోవచ్చు...
       మరోవైపు అందరికీ విద్య, వైద్యం, ఉద్యోగం, భూమి వంటి వ్యవహారాలలో బ్రాహ్మణల ప్రత్యేక హౌదా / స్థాయి / గుర్తింపు - తగ్గుముఖం పట్టింది. అందువల్ల ఆ వర్గం అవకాశం కోసం ఎదురుచూస్తూ వచ్చింది. విప్లవాత్మకమైన మౌర్యుల పాలనకు వ్యతిరేకంగా తిరుగుబాట్లు చేస్తూ వచ్చింది. చివరకు ఆరు తరాల తర్వాత, చివరి మౌర్య చక్రవర్తి బృహద్రత (187-185 బిసిఈ) పరిపాలనా కాలంలో అతని సేనాని పుష్యమిత్ర శృంగుని ద్వారా వారు తమ పగతీర్చుకున్నారు. తమ వర్గానికి చెందిన బ్రాహ్మణ సేనాని పుష్యమిత్ర శృంగునితో బృహద్రత మౌర్యను హత్య చేయించారు. బౌద్ధ భిక్షువుల తలలు నరికించారు. స్వేచ్ఛ, సమానత్వం, సౌభ్రాతృత్వం, న్యాయం, నైతికత పునాదిగా ఉన్న మౌర్య సామ్రాజ్యాన్ని అన్యాయంగా కూల్చేశారు. ఈ విషయాలన్నీ మహామహౌపాధ్యాయ హరిప్రసాద్‌ శాస్త్రి రచనల్లో విపులంగా ఉన్నాయి. బాబా సాహెబ్‌ డాక్టర్‌ బి.ఆర్‌. అంబేద్కర్‌ కూడా ఈ విషయాల గూర్చి రాశారు. ఆసక్తి ఉన్నవారు వెతుక్కోవచ్చు. మహామహౌపాధ్యాయ హరిప్రసాద్‌ భట్టాచార్య - హరిప్రసాద్‌ శాస్త్రిగా ప్రసిద్ధులు. ఢాకా విశ్వవిద్యాలయంలో డిపార్టుమెంట్‌ ఆఫ్‌ బెంగాలి, సంస్కృతం శాఖకు అధిపతి. సంస్కృతంలో ఆచార్యుడైన, చరిత్రకారుడిగా కూడా ప్రసిద్ధులు. 6 డిసెంబర్‌ 1853- 17 నవంబర్‌ 1931 మధ్య కాలంలో జీవించారు. 'మగధన్‌ లిటరేచర్‌; 'డిస్కవరీ ఆఫ్‌ లివింగ్‌ బుద్దిజం ఇన్‌ బెంగాల్‌' - పుస్తకాలలో ఆయనపై విషయాలు నమోదు చేశారు. స్వయంగా నేపాల్‌ దర్శించి, బౌద్ధ ధమ్మానికి సంబంధించి అనేక గ్రంథాలు అధ్యయనం చేసి వచ్చారు.
మౌర్య సామ్రాజ్యాన్ని కూల్చిన తర్వాత, పుష్యమిత్ర శృంగుని నేతృత్వంలో బ్రాహ్మణ పురోహిత వర్గం రెచ్చిపోయింది. బౌద్ధ బిక్కువుల్ని నాస్తికులుగా గుర్తించి ఎక్కడికక్కడ చంపేయాలని ప్రకటించింది. ప్రజల ఆలోచనల్లోంచి బుద్ధుడి ముద్రను చెరిపేయడానికి రాముణ్ణి దేవుడుగా సృష్టించింది. బౌద్ధారామాలు, చైత్యాలు కూల్చి, వాటిపై వారి మతానుసారం ఆలయాలు కట్టుకుంది. మనుస్మృతితో సహా అనేకానేక స్మృతులు, పురాణాలు ప్రకటించి, జన జీవితాన్ని కట్టుదిట్టం చేసింది. బౌద్ధం స్వీకరించిన శూద్రుల్ని, వృత్తి పనివారిని, మహిళల్ని - మానవ హక్కులు లేకుండా కట్టిపడేసింది. ప్రపంచ చరిత్రలో ఎక్కడా లేని అంటరానితనాన్ని ప్రవేశపెట్టింది. వర్ణ వ్యవస్థను, కుల వ్యవస్థను విస్తృతంగా ప్రచారం చేసి, జనాన్ని విడగొట్టింది. వృత్తుల్ని వంశపారంపర్యం చేసి, నిచ్చెనమెట్ల అసమాన త్వాన్ని భారతీయ సమాజంలో స్థిరపర్చింది. వీటన్నింటికీ చారిత్రక, పురాతత్వ సామాజిక శాస్త్ర ఆధారాలు మనకు స్పష్టంగా కనిపిస్తున్నాయి. మనసుకున్న కళ్ళు తెరచి, మెదడుతో ఆలోచిస్తే నిజంగానే నిజాలన్నీ బయటపడతాయి.
       మౌర్య సామ్రాజ్య పతనం అంటే - అది బహుజనుల పతనం! బౌద్ధదమ్మాన్ని కాలదన్నుకుని ఈ దేశం తన ఆత్మను కోల్పోయింది. బుద్ధుని జ్ఞానమార్గం వదిలిపెట్టి పరాయీకరణకు గురై, చీకటి యుగంలోకి దిగజారిపోయింది. పాలకులకు-పాలితులకు మధ్య ఉన్న అంతరాల్ని చెరిపేసి నూతన సమాజాన్ని స్థాపించుకోవలసిన చారిత్రక అవసరం వచ్చేసింది. నిచ్చెనమెట్ల సంస్కృతిని త్యజించి, భారతదేశాన్ని నిజమైన గణతంత్ర రాజ్యంగా, సోషలిస్ట్‌ రాజ్యంగా, మానవీయ విలువలతో నడిచే వైభవోజ్వల రాజ్యంగా తీర్చిదిద్దుకోవాల్సిన బాధ్యత-ఇప్పుడు ఈ దేశ పౌరులదే.
వ్యాసకర్త:సుప్రసిద్ధ సాహితీవేత్త,
జీవశాస్త్రవేత్త.
- డాక్టర్‌ దేవరాజు మహారాజు